De angst voorbij? Van terrorisme tot corona

20 augustus 2021

In mijn boek Uit de terreurspiraal: een nieuw perspectief op terrorisme, dat binnenkort verschijnt, schrijf ik dat we ons niet langer zouden moeten laten leiden door angst. De grote angst die voor terrorisme bestaat, staat namelijk niet in verhouding tot de daadwerkelijke dreiging. Maar de angst heeft er wel toe geleid dat de ene na de andere harde maatregel is genomen om terrorisme tegen te gaan. En die hebben ingrijpende gevolgen gehad. Overheden zijn grote hoeveelheden digitale gegevens gaan verzamelen over hun burgers. Mensen met opvattingen die als radicaal worden gezien, ook als ze geen geweldgebruik voorstaan, worden in de gaten gehouden (lees bijvoorbeeld dit artikel over het online volgen van onder meer politici van BIJ1 en FvD en klimaat- en corona-activisten door de Nationaal Coordinator Terrorismebestrijding en Veiligheid) of doorverwezen naar deradicaliseringsprogramma’s. Het CDA wil de verheerlijking van terrorisme strafbaar stellen, de VVD opperde om het salafisme te verbieden. Het lijkt er steeds meer op dat de overheid wil gaan bepalen welke opvattingen wel of niet door de beugel kunnen. Wanneer er sprake is van een terrorismeverdenking zijn er minder concrete aanwijzingen nodig om iemand zonder tussenkomst van de rechter af te luisteren, te observeren, te arresteren of een contact- of gebiedsverbod op te leggen. Dit zijn maatregelen waarvan we normaal gesproken vinden dat ze op gespannen voet staan met de rechtsstaat. Want ze komen onder meer aan de vrije meningsuiting, het recht op privacy en het principe van onschuld tot schuld bewezen is. Maar omdat de angst voor terrorisme zo groot is, accepteren we ze. 

Veel van deze maatregelen komen neer op geïnstitutionaliseerd wantrouwen. Ook op andere beleidsterreinen zien we dit: denk aan de kinderopvangtoeslagaffaire. Volgens Rutger Bregman is er zelfs “een controlestaat ontstaan die het slechtste in mensen naar boven haalt. Bijstandsgerechtigden worden behandeld als fraudeurs. Werklozen als labbekakken. Jonge moslims als potentiële terroristen. (..) Een complot is het niet, maar we worden wel langzaam gebrainwasht om zoveel mogelijk mensen te wantrouwen”.

De socioloog Ulrich Beck schreef al in de jaren tachtig dat we in een ‘risicomaatschappij’ leven. Onze maatschappij verandert voortdurend, wat veel onzekerheden met zich meebrengt, en we hebben minder dan vroeger houvast aan religie en ideologie. Toch willen we grip op de situatie. We willen alle risico’s uitbannen – maar dat gaat niet. Misschien is het deze paradox die verklaart wat een andere socioloog, Frank Furedi, onze ‘cultuur van angst’ heeft genoemd. Terwijl we in de veiligste tijd en plaats ooit leven, lijkt angst alom aanwezig. Niet alleen voor terrorisme, maar ook bijvoorbeeld voor misdaad: terwijl de misdaadcijfers al jaren dalen, neemt het gevoel van onveiligheid door misdaad juist toe. Dreigingsanalyses worden steeds meer bepaald door speculatie en verbeelding, hierin geholpen door nepnieuws en informatiebubbels. Met enige regelmaat duikt bovendien paniek op over een nieuwe, gepercipieerde dreiging, van 5G-straling tot killer bees.  

In mijn boek pleit ik voor wat ik ‘Hollandse nuchterheid’ noem: het relativeren van dreigingen en het maken van weloverwogen beleid in plaats van het nemen van paniekmaatregelen. Het accepteren van een zekere mate van risico hoort daarbij, omdat het alternatief een controlestaat is en dat moeten we niet willen. We moeten dus geen gehoor geven aan onze angsten. Maar dat dat niet zo makkelijk is, weet ik zelf heel goed. Als control freak is angst mij niet vreemd. Niet zozeer voor terrorisme, maar voor van alles. Regelmatig betrap ik mezelf op gepieker over wat allemaal mis zou kunnen gaan. Dan herinner ik mezelf aan wat Mark Twain schreef: “I am an old man and have known a great many troubles, but most of them never happened.” Maar dat helpt niet altijd. 

De coronacrisis heeft ons nog eens met onze angsten geconfronteerd. Zelf was ik niet zozeer bang om het virus op te lopen, als wel om het onverhoopt door te geven aan kwetsbaren. Regelmatig kom ik in een zorginstelling voor demente mensen, die het anderhalve meter afstand houden niet begrijpen of onthouden. Voor ieder bezoek in coronatijd voelde ik weer even de angst: wat als ik ervoor verantwoordelijk zou zijn dat het virus het tehuis binnenkwam? Hoe zou ik dan nog met mezelf kunnen leven? Had ik niet toch een beetje keelpijn? Nog maar weer naar de teststraat.

Nu is corona objectief gezien een veel grotere dreiging dan terrorisme: wereldwijd stierven tot nu toe ruim vier miljoen mensen aan Covid-19, terwijl het aantal terrorismeslachtoffers buiten oorlogsgebieden jaarlijst tussen de 300 en 700 ligt. Toch is men ook in de coronacrisis soms doorgeslagen in het willen uitsluiten van risico’s, tegen elke prijs. Neem opnieuw de verpleeghuizen: het verbieden of beperken van bezoek en het verplichten van mondkapjes, zelfs nadat bewoners waren gevaccineerd, is voor veel van hen verdrietig en verwarrend geweest. De vraag is of de daardoor verminderde kwaliteit van hun leven in verhouding staat tot het risico dat ze Covid-19 zouden oplopen. Het gaat immers om mensen die in de laatste levensfase verkeren: de gemiddelde levensverwachting in verpleeghuizen is minder dan een jaar. Hoogleraar ouderengeneeskunde Marcel Olde Rikkert zei in NRC: “Bij deze groep kun je niet streven naar het wegnemen van al het risico. In verpleeghuizen waar ouderen hun laatste levensfase doorbrengen, moet welzijn een hogere prioriteit hebben dan zo lang mogelijk overleven.” Maar net als ik niet verantwoordelijk wilde zijn voor het infecteren van een groep kwetsbare mensen, willen de overheid en de directies van verpleeghuizen niet het risico lopen achteraf als schuldige te worden aangewezen voor het sterven van bewoners.

Hoe om te gaan met onze angsten om te voorkomen dat ze leidend worden in het maken van beleid, dat is wellicht voer voor psychologen – of voor een volgend boek? 

Andere blog posts: